Haziran ayı sonunda Kemeraltı’ndaki ünlü Havra Sokağına açılan tarihi Akın Pasajında Hırvat haritacı Jacques Pervititch’in İzmir yangından hemen sonra bir sigorta şirketi için 30 pafta olarak çizdiği ‘Plan D’Izmir 1923’yani ‘1923 İzmir Planı’ çalışmasının tıpkı basımı İzmirlilerin bilgisine sunuldu.
Yapımı 19. yüzyıl sonunda “koşer” (helal) şarap üretimine dayanan tarihi yapıyı TARKEM’in başarılı bir restorasyonla günümüze kazandırdığından daha önceki yazılarımızda söz etmiştim.
Filantoropist Örneği
1923 Planlarını İzmir için tıpkı basım olarak hazırlatan Sayın Oğuz Aydemir’i koleksiyon ve deniz arkeolojisi meraklıları iyi tanır. Türkiye’nin tek, dünyanın da sayılı “Mendil Koleksiyonu” ona aittir. Bu değerli ipek mendil koleksiyonundan 120’sini İstanbul’daki Sadberk Hanım müzesine bağışlayan Oğuz Aydemirson yıllarda Çeşme’de Osmanlı Donanmasının yakıldığı 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşlarından dersler çıkarmak ve Türkiye ile Rusya arasında dostluk köprülerini geliştirmek için yoğun bir çaba harcıyor. Ayrıca ülkemiz ile Hırvatistan arasındaki ilişkileri derinleştirmek amacıyla çok sayıda yayın hazırladı ve hazırlamayı sürdürüyor. Tam anlamıyla bir ‘filantoropist’. Türk Dil Kurumu filantoropist sözcüğünü,“zamanını, uzmanlığını veya varlıklarını sosyal fayda yaratmak için gönüllü olarak veren kişi” olarak tanımlıyor.
Oğuz Aydemir’i tıpkı basım yapmaya teşvik eden olgu planların müellifinin bir Hırvat vatandaşı olması. Planları çizen Jacques Pervititch,1880 yılında Dubrovnik yakınlarından 3 yaşındayken ailesi ile birlikte İstanbul’a taşınmış; adını ilk kez 1922’de yayınladığı “İstanbul Planları” sayesinde duyurmuş.‘Plan D’Izmir 1923’ise Aydemir’in belirttiği gibi “yangın sonrası harap olmuş bir şehrin yaşam alanlarını belgeleyen ilk ve tek plan. ”Aydemir’in konuya ilgisini teşvik eden diğer bir isim de Homeros Araştırmaları Enstitüsü Kurucusu ve Genel Sekreteri gazeteci Yalçın Balcı. Balcı kitabın Haziran ayı başında İstanbul’da tanıtımı yapılan baskısı için bir sigorta şirketinden destek almış.
Ancak planların ortaya çıkışında esas takdiri hak eden kişi değerli Şehir Planlama üstadı Prof. Dr. Çınar Atay. İğneyle kuyu kazar gibi yürüttüğü araştırmacı kişiliğiyle55 yıldır gizemini korumuş olan bu planları 1978 yılında elde etmiş. Bizlere çok sayıda kitap, ikiyüzü aşkın bildiri, belge vb. sunmuş olan Prof. Çınar Atay, Pervititch sigorta planını daha küçük boyutta ilk kez ‘Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı’ için 1998 yılında hazırladığı “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İzmir Planları” başlıklı kapsamlı çalışmasında gündeme getirdi.
Yıllardır Pervititch’in hayatını araştıran tarihçi Müsemma Sabancıoğlu da 1922 yılında yapılmış bu önemli çalışmanın kavranmasına katkıda bulunmuş.
Eşi Ender Bulunur Bir Çalışma
Pervititch’in İzmir planları 5 mm kalınlığında deri kapağının içerisinde tam ve eksiksiz 30 paftadan oluşuyor. Her bir pafta 50×55 cm. 1922 İzmir Yangını sonrasında şehirde yaşanan alanları belirten ilk ve tek plan. Söz konusu planın her paftası 3/2000 ölçekli olup 1.5 mm, 1 metreyi gösterecek şekilde hassas ölçüde düzenlenmiş. Plan, İzmir’in merkezi alanlarında yer alan her sokağın dönemindeki özgün adlarının yazılı olduğu ve parsellerin numaralandırılmış ölçekli durumlarını, cephe ölçülerini, özellikle yapı malzemelerini, önemli yapıların yer aldığı parsellerin üzerinde işlevini gösteriyor. Bir bakıma İzmir yangını üzerinde daha gerçekçi düşünce üretmeyi, Türk kurtarıcılara isnat edilmeye çalışılan Sevr yanlılarının yaydığı savların geriletilmesini de mümkün kılıyor.
Oğuz Aydemir ve Yalçın Balcı’nın ortak çağrılarında vurgulandığı gibi “Miras bıraktığı eşsiz şehir planları ile tanınan Jacques Pervititch’in eserleri sadece zamanın sigortacılarına değil, Osmanlı ve Cumhuriyet tarihine de ışık tutmaktadır.”
Teşekkürlerimiz önce Prof. Çınar Atay’a ve böyle değerli bir yapıtı bizlere sunan Sayın Oğuz Aydemir ve Yalçın Balcı’yadır…